Bóng đá Italia, hay còn gọi là Azzurri, từ lâu đã nổi danh toàn cầu không chỉ bởi những danh hiệu cao quý mà còn bởi một bản sắc phòng ngự đặc trưng, được xem là nghệ thuật đỉnh cao. “Catenaccio” trở thành một thuật ngữ quen thuộc, gắn liền với hình ảnh một đội tuyển Italia kỷ luật, chắc chắn và đầy mưu mẹo trong việc bảo vệ khung thành. Tuy nhiên, phong cách phòng ngự của đội tuyển Italia không bất biến mà đã có những sự chuyển mình, thích ứng qua từng giai đoạn lịch sử.
Giai đoạn sơ khai và sự ra đời của Catenaccio (Thập niên 1930 – 1970)
Những năm đầu, bóng đá Italia chịu ảnh hưởng từ hệ thống “Metodo” của Vittorio Pozzo, HLV huyền thoại đưa Italia đến hai chức vô địch World Cup liên tiếp (1934, 1938). Hệ thống này chú trọng sự cân bằng giữa tấn công và phòng ngự, với hai hậu vệ biên và một trung vệ trụ cột. Tuy nhiên, nền tảng cho triết lý phòng ngự trứ danh thực sự hình thành sau Thế chiến II, với sự ra đời và hoàn thiện của Catenaccio.
Catenaccio, nghĩa đen là “cái then cài cửa”, là một hệ thống phòng ngự cực kỳ chặt chẽ, đặt sự an toàn của khung thành lên trên hết. Đặc trưng nổi bật nhất là vai trò của “libero” (hậu vệ quét), một cầu thủ chơi tự do phía sau hàng hậu vệ chính, có nhiệm vụ bọc lót, sửa sai cho đồng đội và phán đoán tình huống cắt bóng. Các hậu vệ còn lại thường chơi theo kiểu kèm người (man-marking), theo sát đối phương như hình với bóng. Mục tiêu là hạn chế tối đa khoảng trống, bẻ gãy các đợt tấn công của đối thủ ngay từ giữa sân và chờ đợi cơ hội phản công nhanh. Helenio Herrera với Inter Milan và Nereo Rocco với AC Milan là những người nâng tầm Catenaccio thành nghệ thuật, và triết lý này ảnh hưởng sâu sắc đến đội tuyển quốc gia.
Sơ đồ chiến thuật phòng ngự Catenaccio kinh điển của đội tuyển Italia với vai trò libero nổi bật phía sau hàng thủ
Sự chuyển mình với Zona Mista (Thập niên 1980 – 1990)
Catenaccio thuần túy dần bộc lộ những hạn chế khi đối đầu với các lối chơi tấn công tổng lực và pressing hiện đại hơn. Dưới thời Enzo Bearzot, đội tuyển Italia vô địch World Cup 1982 đã trình làng một phong cách phòng ngự linh hoạt hơn, được gọi là “Zona Mista” (Phòng ngự hỗn hợp).
Hệ thống này kết hợp giữa kèm người và phòng ngự khu vực (zonal marking). Vẫn có sự hiện diện của libero (Gaetano Scirea là một ví dụ điển hình), nhưng các hậu vệ khác bắt đầu có xu hướng kiểm soát không gian thay vì chỉ chăm chăm theo kèm một cầu thủ đối phương. Claudio Gentile là biểu tượng của lối chơi kèm người chặt chẽ, trong khi các hậu vệ khác như Antonio Cabrini hay Fulvio Collovati thể hiện sự linh hoạt trong việc chuyển đổi giữa kèm người và giữ vị trí. Sự pha trộn này giúp Italia vừa giữ được sự chắc chắn truyền thống, vừa tăng khả năng thích ứng với các tình huống bóng đa dạng. Giai đoạn này cũng chứng kiến sự nổi lên của những hậu vệ huyền thoại như Franco Baresi và Paolo Maldini, những người kế thừa và phát triển nghệ thuật phòng ngự Italia lên một tầm cao mới.
Huyền thoại phòng ngự Franco Baresi và Paolo Maldini chỉ huy hàng thủ chắc chắn của đội tuyển Italia thập niên 80-90
Hiện đại hóa và sự thích ứng (Từ năm 2000 đến nay)
Bước sang thế kỷ 21, phong cách phòng ngự của đội tuyển Italia tiếp tục có những điều chỉnh để phù hợp với xu thế bóng đá hiện đại. Vai trò của libero truyền thống dần biến mất, thay vào đó là hàng phòng ngự 4 người chơi theo sơ đồ khu vực ngày càng phổ biến. Sự nhấn mạnh chuyển sang tính tổ chức, kỷ luật chiến thuật và khả năng phối hợp ăn ý của cả hệ thống, không chỉ riêng hàng hậu vệ.
Chức vô địch World Cup 2006 dưới thời Marcello Lippi là minh chứng cho sự hiệu quả của lối chơi phòng ngự chắc chắn dựa trên cặp trung vệ thép Fabio Cannavaro – Marco Materazzi (thay Nesta bị chấn thương) cùng sự hỗ trợ tuyệt vời từ tuyến tiền vệ. Họ không còn chơi Catenaccio thuần túy nhưng vẫn giữ được tinh thần kỷ luật, sự tập trung và khả năng đọc trận đấu siêu hạng.
Gần đây hơn, dưới thời Antonio Conte và Roberto Mancini, Italia cho thấy sự linh hoạt đáng kinh ngạc trong cách tiếp cận phòng ngự. Conte gây ấn tượng mạnh tại Euro 2016 với sơ đồ 3-5-2, sử dụng bộ ba trung vệ trứ danh của Juventus là Barzagli – Bonucci – Chiellini (BBC). Họ tạo thành một khối phòng ngự vững chắc, kỷ luật và đầy kinh nghiệm. Roberto Mancini, dù xây dựng lối chơi tấn công phóng khoáng hơn, vẫn không quên gốc rễ phòng ngự. Tại Euro 2020, cặp trung vệ kỳ cựu Bonucci – Chiellini tiếp tục là điểm tựa, nhưng cách phòng ngự đã chủ động hơn, kết hợp pressing tầm cao và khả năng giữ cự ly đội hình tuyệt vời. Họ không chỉ phòng ngự tiêu cực mà còn chủ động đoạt bóng và chuyển trạng thái nhanh chóng.
Nhìn chung, phong cách phòng ngự của đội tuyển Italia đã trải qua một hành trình tiến hóa đáng kể. Từ Catenaccio cứng nhắc đến Zona Mista linh hoạt và giờ đây là lối chơi phòng ngự khu vực có tổ chức, kết hợp pressing hiện đại. Dù hình thức thay đổi, bản chất của phòng ngự Italia – sự chắc chắn, kỷ luật, thông minh chiến thuật và tinh thần chiến đấu quả cảm – vẫn luôn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, tạo nên bản sắc riêng biệt và là nền tảng cho những thành công của Azzurri trên đấu trường quốc tế.
